Çocuğa ilk sözlü ifadeleri öğretirken onun her gün içinde bulunduğu ortamdaki olaylar ve nesneler dikkate alınmalıdır. Sözcük, çocuğa ait günlük işler, sevdiği oyuncaklar, yiyecekler ve hayvanlar göz önüne alınarak seçilmelidir.
A. Çocuğun Günlük Yaşam içindeki Kavranılan Tanımasına ilişkin Etkinlikler
1. Yemek sırasında yemek hakkında konuşulup çocuk yemeğini yerken1 her nesneye dikkati çekilerek daha kolay isimlendirmesi sağlanabilir, ismi söylenen nesnenin gösterilmesi çocuğun daha kolay öğrenmesine yardımcı olacaktır.
2. Çocukla birlikte alışverişe gidildiğinde orada bulunan yiyecekler hakkında konuşulabilir.
3. Çocukla birlikte yoğrulabilen maddelerden çeşitli yiyecek figürleri yapılabilir. Çocuğun sevdiği yiyeceklerin tercih edilmesi öğrenmesini kolaylaştıracaktır.
4. Çocuğun yoğurma maddelerinden yapmış olduğu modeller alışveriş oyununda kullanılabilir. Bu oyun için tahta blok ve karton kutulardan yararlanılır. Dükkan sahibi ve müşteri rolleri dönüşümlü olarak çocuklar ve yetişkinler arasından seçilir.
5. Dergilerden kesilmiş ya da yetişkinlerin çizdiği resimlerden oluşan yiyecekleri tanıtan bir kitapçık hazırlanabilir.
6. Çocuğun giyinip soyunduğu zamanlarda kullandığı giysiler yetişkin tarafından isimlendirilebilir.
7. Giysiler yerleştirilirken çocuktan yardım etmesi istenebilir. Çocuğa giyim eşyalarından biri verilerek ismi söylenir. Daha sonra iki ya da üç giyecek seçilerek bunların isimleri sorulabilir.
8. Çeşitli giysiler (elbiseler, pantolonlar, bluzlar, etekler v.s.), aksesuarlar (şapkalar, kemerler, eldivenler, kolyeler, yüzükler vs.) kullanılarak aile bireyleri, yakın çevredeki tanıdık kişiler canlandırılır. Giyinme oyunu sırasında giysilerin isimleri tekrarlanır ve çocuktan da giysilerin isimlerini söylemesi istenebilir.
9. Kağıt bebekler ve bunların giysilerinden oluşan bir bebek oyunu takımı hazırlanır veya satın alınır. Çocukla birlikte bu giysiler bebeklere giydirilip, çıkarılabilir ve oyun sırasında giysilerin isimleri söylenebilir.
10. Çamaşır yıkama ve çamaşır asma oyunu düzenlenerek, bebek boyu ve yetiÅŸkin boyu giysileri çocuÄŸun yıkarken ve asarken isimlendirmesi saÄŸlanacak ÅŸekilde oyun sürdürülür. Bir kukla kullanılarak, kuklanın çocuÄŸa yönerge vermesi ÅŸeklinde,oyun çeÅŸitlendirilebilir. ÖrneÄŸin; “Bebemin eteÄŸini yıka”veya “Elbiseni ipe as” gibi.
11. Çocuk, hangi oyuncaklarla oynarsa oynasın oyuncakların isimleri söylenir. Aynı oyuncaklarla farklı mekanlarda oynaması sağlanır. Aynı oyuncağın birçok değişik şekli olabileceği de belirtilmelidir. Örneğin; çeşitli tipte bebekler, değişik renk ve şekillerde arabalar, kamyonlar gibi.
12. Çocukla birlikte çeşitli meyve resimlerinden oluşan bir albüm hazırlanır. Bu resimlerdeki meyvelerin isimleri söylenerek çocuğa tanıtılır. Çocuktan ismi söylenen meyveyi bulması istenebilir.
13. Günlük yaşam içinde evde kullanılan ya da çocuğun kullandığı nesneler hakkında konuşulur. Nesnelerin, çocuğun bildiği nesneler içinden seçilmesine dikkat edilmelidir.
14. Çocukla taklidi oyunlar oynanabilir. Örneğin; kaşıklar, bardaklar, tabaklar, koltuklar, masalar vb. kullanılarak oynanan evcilik oyununda oyuncakların isimleri söylenerek çocuğun da isimlendirmesi sağlanabilir.
15. ÇocuÄŸun günlük yaÅŸamda kullanılan nesneleri tanıması ve isimlendirebilmesi için bilinen nesneler bir torbaya koyulur ve çocukla birlikte torbadan nesne seçip, nesneyi tanıma ve isimlendirme oyunu oynanabilir. “Bak, bu bir kaşık”, “Bok ÅŸimdi de bir anahtar buldum” gibi isimlendirmeler yapılır. EÄŸer çocuk torbadan seçtiÄŸi nesnenin ismini bilemezse, hepsi torbadan çıkarılıp isimleri tekrarlanabilir. ÇocuÄŸa yeniden denemesi için fırsat verilir. Oyuna çocuÄŸun tanıdığı iki veya üç nesne ile baÅŸlanarak, yavaÅŸ yavaÅŸ sayısı artırılabilir.
16. Çocuğa hayvanları tanıtmak için hayvanat bahçesine gezi planlanarak hayvanların isimleri söylenebilir ve çıkardıkları sesler taklit edilebilir.
17. Çocukla birlikte hayvanların resimleri çizilebilir veya dergilerden hayvan resimleri kesilerek bir tanıtım kitabı hazırlanır.
18. Çeşitli bul-yap oyunları ile çocuğa hayvanlar, taşıtlar, meyveler, giysiler, meslekler, giyecekler vb. tanıtılır, isimleri öğretilir ve çocuktan da isimlendirmesi istenir.
19. Çocuğun taşıtları tanıması için oyuncak arabalar, otobüsler, kamyonlar, trafik işaretleri, köprüler, yollar kullanılarak oyunlar düzenlenebilir.
20. Çocuğun yiyecekleri ve yyiyecekleri ve yullanılan malzemelerin isimlerini öğrenmesi için evcilik köşesinde kullanılan materyallerle çeşitli etkinlikler düzenlenebilir. Yiyecek ve içecekler çocuğa gösterilerek isimlendirmesi istenebilir.
B. Sözcük Çeşitlerinin Öğrenilmesine Yönelik Etkinlikler
ÇocuÄŸun iki sözcükten basit cümleler oluÅŸturmaya baÅŸladığı dönemde, bildiÄŸi sözcüklerin çoÄŸunluÄŸu isimlerdir. Çocuk birkaç fiili ve kendine söylenen cümleleri anlayabilmek için cümle içindeki bildiÄŸi isimlerden yararlanır. Bu dönemde çocukların sözel iletiÅŸimde kullandıkları cümleler iki sözcüklü ve çocuÄŸun bildiÄŸi sözcüklerden oluÅŸmalıdır. Fiiller isimlerden biraz daha zor öğrenilir. Bu nedenle fiil içeren cümleleri çocukların anlaması için bazen birkaç kez tekrarlamak gerekir. Çocukların fiilleri daha kolay anlayabilmeleri için etkinlik sırasında ne yapıldığı sırayla söylenmelidir. ÖrneÄŸin; çocukla dışarıda birlikte iken “Åžimdi merdivenleri çıkıyoruz” “Taksiye biniyoruz” “Eve geldik” ya da “Evde yemek yiyeceÄŸiz”, “Baban uyuyor” gibi çocuÄŸun daha kolay öğrenebileceÄŸi günlük yaÅŸam içindeki hareketleri ifade eden fiilleri öğrenmesi saÄŸlanır.
1. Çocukla birlikte bir kitaba bakarken, kitaptaki resimlerde görülen hareketler hakkında konuÅŸulur. “Bu çocuk koÅŸuyor”, “Araba gidiyor”, “Bu çocuklar top oynuyor” gibi hareketleri ifade eden fiil cümleleri tekrarlanır ya da çocuÄŸa “Bu çocuk ne yapıyor?”, “Adam ne yapıyor?” gibi fiil cümlelerinin ifadesini gerektiren sorular sorulabilir.
2. ÇocuÄŸa oyun sırasında Topu bana at”, “Arabayı garaja koy”, “BebeÄŸi yatağına yatıralım, uyusun” gibi bazı yönergeler verilerek, fiillerin kullanımı arttırılabilir.
3. ÇocuÄŸa ben, sen, o gibi ÅŸahıs zamirlerinin öğretilmesi için bir takım etkinlikler düzenlenir. ÖrneÄŸin; çocuÄŸa içinde zamirlerin kullanılabileceÄŸi bir öykü anlatılır. Bununla ilgili sorular sorulabilir. ÖrneÄŸin; “Ay$e ve annesi parka gittiler. O parkta salıncaÄŸa bindi. Annesi ona yardım etti” vb… “O nereye gitti?, O kiminle gitti?” vb…
4. ÇocuÄŸun bir günlük tutmasına yardım edilir. Okulda ve evde yaptıklarını kendisi çizerek ya da dergilerden kestiÄŸi uygun resimleri yapıştırarak bir günlük oluÅŸturabilir. Daha sonra çocukla günlüğün içindekiler ile ilgili konuÅŸulabilir. ÖrneÄŸin; “O (kardeÅŸi) ne giymiÅŸ?, Sen parkta ne yaptın?” vb…
5. Aile fotoÄŸrafları masanın üzerine koyularak onlarla ilgili konuÅŸulur ve sorular sorularak çocuÄŸun cevap vermesi saÄŸlanabilir. ÖrneÄŸin; “Bak bu senin baban, bu da senin kardeÅŸin” vb… “Bu kim?”- Benim dedem vb…-
6. Beyaz kanona bir çocuk resmi çizilir ve vücut kısımları kesilir. Kesilen vücut1 kısımları gösterilerek ne olduÄŸu sorulur. ÇocuÄŸun “Bu onun burnu, bu onun eli” ÅŸeklinde yanıt vermesi saÄŸlanır. Daha sonra bu parçalar hazırlanan çocuk resminin üzerine yapıştırılabilir.
7. Çocuk evcilik oyuncakları ile oynarken ona çeÅŸitli yönergeler verilebilir, örneÄŸin; “Bu benim, bu senin, bu da kardeÅŸinin odası. Åžimdi yatağı benim odama, televizyonu senin odana koy” vb…
8. Zaman kavramı ile ilgili olarak, çocukla günlük yaşantısı içinde yaptıkları hakkında konuşulabilir. Örneğin; kahvaltı zamanı ya da oyun oynarken; ne yapıyor olduğu, ne yaptığı ve ne yapacağı ile ilgili sorular sorulabilir.
9. Birbirini takip eden olay karları hazırlanır. ÖrneÄŸin; fidan/küçük aÄŸaç/büyük aÄŸaç resmi, bütün elma/yansı yenmiÅŸ elma/çoÄŸu yenmiÅŸ elma resmi vb… ÇocuÄŸa ilk resimler verilir ve diÄŸer resimlerle beraber doÄŸru olarak sıralaması saÄŸlanabilir. Öncelikle iki kart ile baÅŸlanmalı daha sonra kan sayısı arttırılmalıdır.
10. Çocukla birlikte bir günlük tutulabilir. Her gün çocuğun dün ne yaptığı, yarın ne yapacağı ile ilgili konuşulabilir.
11. ÇocuÄŸa zamanı içeren bir hikaye okunabilir ve bununla ilgili çeÅŸitli sorular sorularak yanıtlaması istenebilir, örneÄŸin; “Çocuk ne yaptı?, Annesi ona ne dedi?, Dün ne oldu?” vb…
12. ÇocuÄŸa içinde, alımda, yanında vb… edatların öğretilmesi için çeÅŸitli etkinlikler düzenlenebilir. ÖrneÄŸin; yetiÅŸkin yaptığı hareketler hakkında çocukla konuÅŸabilir. “Bak ben masanınyanındayım” gibi.
13. içinde çeşitli edatların yer aldığı şarkılar tekerlemeler ve şiirler çocuklarla birlikte söylenebilir. Şarkıda yer alan olayları hareketlerle anlatabilmesi için çocuğa yardım edilmeli, daha sonra ilgili hareketleri doğru olarak kendi kendine yapması beklenmelidir.
14. Günlük yaÅŸantı sırasında çocuÄŸa yönerge verilirken, açıklayıcı olmasına dikkat edilmelidir. ÖrneÄŸin; “Oyuncakların yatağın altında”, “Çoraplar dolabın içinde” gibi. EÄŸer çocuk verilen yönergeyi anlamazsa, yetiÅŸkin çocukla beraber yatağın altına eÄŸilir ve orada olduÄŸunu gösterebilir.
15. Çocuklara içinde-üstünde-altında gibi edatları tanıtmak amacıyla resimli hikaye kitapları okunabilir. Hikayede geçen yer bildiren sözcükler üzerinde durulmalıdır. Resimlere bakarak çocuğa sorular sorulabilir ve edatları kullanarak cevap vermesi sağlanabilir.
16. Grup halinde çocuklarla saklambaç oynanabilir. Odanın dışına bir çocuk çıkarılır ve diğer çocuklar ona duyurmadan bir oyuncağı ya da eşyayı belirleyerek, oda içinde bir yere saklarlar. Çocuk tekrar odaya girdiğinde, çocuklar saklanan eşyanın yerini tarif ederler. Örneğin; masanın yanında, kutunun içinde gibi.
17. YetiÅŸkin çocukla beraber bir mutfak köşesi hazırlayabilir. Oyuncak masalar, sandalyeler, tabaklar, tencereler, buzdolabı, fırın vb. malzemeler bu amaç için kullanılabilir. ÇocuÄŸa neyi nereye koyacağı ile ilgili yönergeler verilebilir. ÖrneÄŸin; “Tencereyi fırının üstüne koy ” gibi.
18. ÇocuÄŸa masa, sandalye, ev, deniz resimleri çizilir. Çocuktan çizilen resimler üzerine, verilen yönergeye uygun çizimler yapması istenebilir. ÖrneÄŸin; “Masanın altına top çiz”, “Evin üstüne baca çiz” gibi.
19. Biri büyük diÄŸeri küçük olmak üzere iki kutu hazırlanabilir. YetiÅŸkin çocukla beraber oyuncakları düzeltirken “Bak ben tavÅŸanı büyük kutuya koyuyorum” der ve tavÅŸanı büyük kutu içine yerleÅŸtirir. Bir oyuncak da çocuÄŸa verilir ve “Oyuncağı küçük kutu içine koyar mısın?” ÅŸeklinde yönerge verilir ve çocuÄŸun doÄŸru kutu içine oyuncağı yerleÅŸtirmesine dikkat edilir.
20. Evcilik oyunu oynanırken farklı büyüklükte iki bebek kullanılabilir. YetiÅŸkin eline bir tabak alır, “Ben büyük bebeÄŸe tabak veriyorum” der ve bebeÄŸin onuna tabağı koyar. Daha sonra çocuÄŸa bir nesne verilerek onun da aynı olayı küçük bebek için tekrarlaması istenebilir.
DEMÄ°R, ABDULLAH, 2005
KAYNAKÇA:
Akçemete Gönül, İşitme Güçlüğü Olan Çocuğuma Nasıl Yardımcı Olabilirim, Aydoğdu Oftset, Ankara, 1999
Baykoç, Dönmez. N. “Dil GeliÅŸimi ve Dil GeliÅŸimini DeÄŸerlendirmede Kullanılan Testler”. Çocuk GeliÅŸimi ve EÄŸitimi Dergisi, No:1, 1986.
Baykoç, Dönmez, N., Arı, M. “12-30 Aylık Türk Çocuklarında Dilin Kazanılması”. Çocuk GeliÅŸimi ve EÄŸitimi Dergisi, No:2, 1987.
Bloom, L, Lahey, M. Language Development and Language Disorders. John Wiley and Sons, USA 1978.
Cooke, J., Williams, D., Ed. Latham, C. Language. Winslow Press, Bicester, 1988.
Lawrence, B.M. “Conversation and Cooperation: Child Linguistic Maturity, Parental Speech and Helping Behavior of Young Children”. Child Development, Vol:55, 1926-1935, 1984.